پیش از آنکه به آخرین قدم از قدم‌های تربیت یعنی تربیت در دوره چهارده تا بیست‌ویک‌سالگی وارد شویم، خوب است چند نکته تکمیلی در مورد محدودیت‌های تربیتی دوره قبلی یعنی هفت تا چهارده‌سالگی بخوانیم.

یکی از نکات مهم، نحوه تعامل اطرافیان با فرزندان ماست. این مسئله از جهاتی اهمیت زیادی دارد، زیرا گاهی اوقات پدر و مادرها تمام تلاششان را می‌کنند تا تمامی نکات تربیتی را به درستی انجام دهند، اما به دلیل عدم کنترل رفتار اطرافیان با فرزند، زحماتشان هدر می‌رود و اتفاقاتی که نباید بیفتد، می‌افتد. این اطرافیان گاهی دوست و آشنا و همکار و همسایه هستند که با آن‌ها رفت‌وآمد خانوادگی داریم و گاهی فامیل و خویشاوندان.

در این زمینه ابتدا حدیثی راجع به محدودیت‌های لازم برای رسیدن به یک تربیت سالم را بخوانیم. امام صادق علیه‌السلام در حدیثی زیبا فرموده‌اند:
إِذَا بَلَغَتِ‏ الْجَارِیَةُ سِتَ‏ سِنِینَ‏ فَلَا تُقَبِّلْهَا وَ الْغُلَامُ لَا تُقَبِّلْهُ الْمَرْأَةُ إِذَا جَاوَزَ سَبْعَ سِنِینَ؛ چون دختر [نامحرم] شش‌ساله شد، او را مبوس و پسر نیز چون از هفت‌سالگی گذشت، زن [نامحرم] را نبوسد[1].

در این حدیث فقط به مرز سنی مجاز بوسیدن دختر و پسر توسط نامحرم اشاره شده است؛ اما با دقت در این مسئله می‌توان نکات دیگری را هم برداشت کرد. اینکه لازم است روابط اطرافیان با فرزندانی که به این سن می‌رسند، با کنترل بیشتری انجام شود زیرا در این سن فرزندان به درک و فهمی می‌رسند که انجام بعضی کارها، موجب تأثیر گذاشتن در روح و جسم آنان می‌شود و آینده آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
 

اطرافیانِ مانع تربیت

حالا یک سؤال پیش می‌آید: اگر اطرافیانمان از افرادی باشند که حتی بعد از تذکرِ ما به کنترل رفتارهایشان، باز هم بر اشتباهات خودشان اصرار دارند، باید چه کار کنیم؟ بهتر است بجای پاسخ، این سؤال را جواب بدهیم: ارزش کم‌کردن رفت‌وآمدها و تعاملات خانوادگی با این افراد بیشتر است یا تربیت صحیح فرزندان و جگرگوشه‌هایمان؟

فراموش نکنید که بسیاری از رفت‌وآمدهای ما، صرفاً به خاطر خودمان است و لذتی که خود ما از این تعاملات می‌بریم؛ اما وقتی این مسئله با آینده فرزندانمان در تقابل قرار بگیرد، باید آن را محدود کنیم. مگر غیر از این است که ما حاضریم به خاطر سیری فرزندانمان گرسنگی را تحمل کنیم و به خاطر گرم شدن آن‌ها سرما را؟ مگر نه این است که خیلی از زحمت‌هایی که به جان می‌خریم، به خاطر آن‌هاست و سختی‌هایی که تحمل می‌کنیم، برای رفاه و آسایش و آرامش آن‌ها؟ پس در این مسئله هم خودمان را در دو راهی لذت و خوشی خودمان و انحراف احتمالی فرزندانمان ببینیم و به خاطر پیشگیری از گزینه دو، گزینه اول را محدود کنیم.

این را هم یادمان باشد که صحبت از افرادی است که به مسائل دینی و دستورات تربیتی معصومین علیهم‌السلام اهمیت نمی‌دهند، پس لازم نیست از کم شدن ارتباطمان با آن‌ها خیلی غصه بخوریم، زیرا چه‌بسا این محدودیتی که به خاطر فرزندانمان به خودمان تحمیل می‌کنیم، برای ما هم منفعت‌های زیادی داشته باشد.
اما تمامی این صحبت‌ها راجع به همکار و دوست قدیمی و افرادی از این قبیل است که حفظ ارتباط با آنان واجب نیست، اما در مورد فامیل چطور؟ کسانی که ارحام ما هستند و طبیعتاً نمی‌شود با آنان قطع رحم کرد.

در اینجا هم راهکارهای معصومین علیهم‌السلام به کمک ما می‌آیند. با دقت در فرمایشات آنان می‌فهمیم که منظور از صله‌رحم، حضور خانوادگی در منزل آنان و نشستن طولانی‌مدت نیست به گونه‌ای که فرزندان و خانواده تحت تأثیر اشتباهات آنان قرار بگیرند. بلکه در روایات آمده است که در بعضی موارد باید حداقل ارتباط را حفظ کرد.

امام صادق علیه‌السلام در حدیثی کوتاه فرموده‌اند: صِلْ رَحِمَکَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ؛ صله ارحام را حفظ کن، هرچند با [نوشیدن] جرعه‌ای آب [در منزل آنان][2].
اما گاهی پیش می‌آید که همین حضور کوتاه در منزل آنان نیز پیامدهای بدی دارد. اینجاست که راهکاری ساده‌تر و آسان‌تر پیش پای ما گذاشته شده است. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرموده‌اند: صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ؛ صله ارحام را حفظ کن، هرچند با سلام کردن[3].

حتی زمانی به مراجع تقلید مراجعه می‌کنیم و راجع به این مسئله، استفتاء می‌کنیم، همین راهکار را معرفی می‌کنند. مقام معظم رهبری مدظله‌العالی در پاسخ به استفتائی پیرامون این مسئله فرموده‌اند:
صلهٔ رحم متوقف بر مراوده و رفت‌وآمد نیست و با احوال‌پرسی و پیغام فرستادن از طریق تلفن یا نامه هم محقق می‌شود[4].
 

روابط خواهر و برادری

یکی دیگر از نکات پیرامون روابط خواهر و برادرهاست. دراین‌باره هم وظایفی به عهده والدین قرار داده شده که لازم است به آن توجه ویژه داشته باشیم. یکی از این وظایف، رعایت عدالت بین آن‌هاست. عدالت در ابراز محبت و نیکی کردن. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرموده‌اند: إعْدِلُوا بَیْنَ أَوْلَادِکُمْ کَمَا تُحِبُّونَ أَنْ یَعْدِلُوا بَیْنَکُمْ فِی الْبِرِّ وَ اللُّطْفِ؛ میان فرزندانتان به عدالت رفتار کنید، همان‌گونه که شما نیز دوست می‌دارید، در نیکی کردن و مهر ورزیدن، میان خودتان به عدالت رفتار کنند[5].

این رفتار عادلانه آن‌قدر اهمیت دارد که حتی در کوچک‌ترین ابراز محبت‌ها مثل بوسیدن فرزندان هم باید به آن دقت شود. امیرالمؤمنین علیه‌السلام پیرامون این مسئله فرموده‌اند: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص أَبْصَرَ رَجُلًا لَهُ وَلَدَانِ فَقَبَّلَ أَحَدَهُمَا وَ تَرَکَ الْآخَرَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص فَهَلَّا وَاسَیْتَ بَیْنَهُمَا؛ پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله مردی را دیدند که دو فرزند داشت. یکی را بوسید و دیگری را رها کرد. پیامبر خدا به او فرمودند: چرا میان آنان یکسان عمل نکردی؟[6]

نکته پایانی در مورد نکات تربیتی لازم‌الاجرا بین خواهر و برادرها، توجه به روابط بین خودِ آن‌هاست. ذهن پرسشگر و کنجکاو کودکان در دوره اول زندگی با بعضی اشتباهات آشنا نیست و از پیامد بعضی از آن‌ها هم بی‌خبر است، لذا این وظیفه والدین است که مراقب رفتارهای بین آن‌ها باشند و از طرفی جوانب لازم در این مسئله را مراعات کنند. یکی از این موارد که در احادیث به آن اشاره شده است، جدا کردن محل خواب فرزندان است.

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرموده‌اند: قَالَ النَّبِیُّ ص‏ فَرِّقُوا بَیْنَ أَوْلَادِکُمْ فِی الْمَضَاجِعِ إِذَا بَلَغُوا سَبْعَ سِنِینَ؛ بین محل خواب فرزندانتان جدایی ایجاد کنید، زمانی که به سن هفت‌سالگی برسند[7].

در پایان مطالب مربوط به دوره هفت سال اول زندگی، این نکته را یادآور می‌شویم که مسائل موردنیاز والدین در این دوره سنی بیش از آن است که در چند قطعه بتوان به آن‌ها اشاره کرد؛ و آنچه خواندیم، بخشی مربوط به مبانی تربیتی بود و بخشی برخی از وظایف والدین که توجه به آن‌ها ما را متوجه می‌سازد که علاوه بر اهمیت دادن به رشد جسمی فرزندان، باید به رشد دینی و معنوی آنان هم اهمیت بدهیم.

 

پی‌نوشت

[1]. مکارم‌الاخلاق، صفحه 223.
[2]. اصول کافی، جلد ‌2، صفحه 151، حدیث 9.
[3]. تحف العقول، صفحه 57.
[4]. اجوبة الاستفتائات، صفحه ۱۴۳.
[5]. بحار الأنوار، جلد 101، صفحه 92، حدیث 16.
[6]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، جلد 15، صفحه 172، حدیث 17901.
[7]. مکارم‌الاخلاق، صفحه 223.